Nadszedł wreszcie czas, abym opublikował listę numerów seryjnych fortepianów i pianin bydgoskiej wytwórni Sommerfelda.
Sprawa jest o tyle ciekawa, że nikt w internecie takich danych nie posiada. Tej listy nie można zaczerpnąć z żadnego katalogu (Grossbach, Witter, Pierce itd.) ani książki (Vogel). Problem polega na tym, że fabryczna dokumentacja w postaci listy numerów seryjnych podpartych rokiem produkcji nie jest dziś znana, więc prawdopodobnie się nie zachowała.
Poniższa lista jest całkowicie unikatowa. Gdziekolwiek znajdziecie jej przedruk – pamiętajcie, kto był pierwszy i kto tę listę uzupełnia o kolejne sprawdzone numery!
Byłoby niesprawiedliwe, gdybym ogłosił, żem zebrał wszystkie te wiadomości sam. Nie: mimo całych moich chęci, instrumenty Sommerfelda występują obecnie nie na tyle często, bym na taką ich liczbę mógł natrafić osobiście. Sporą część danych, które dostałem do przeanalizowania, otrzymałem od Pana Artura Bauca – stroiciela ze Śląska i Pana Janusza Starzyka (stroiciela z Roztocza/Podkarpacia); część zawdzięczam Panu Mirosławowi Mastalerzowi i udostępnieniu od lat zbieranej przez niego informacji; pojedyncze numery nadesłali do mnie inni stroiciele i właściciele pianin “Sommerfeld”.
Dopiero, gdy lista się rozrosła, można stwierdzić, że rozpoznanymi numerami udało się uchwycić cały ok. dwudziestoletni okres produkcji (1921 lub 23-24 – ok. 1941-42) fortepianów i pianin przez fabrykę Bruno Sommerfelda.
Pamiętajmy, że produkcja pianin rozpoczęła się nie w 1905, lecz dopiero w 1921 roku. Jednak i ta data nie jest pewna. Najstarsza informacja (reklama prasowa) o “własnych pianinach” pochodzi z roku 1923, zaś u Henkla zawarta jest aluzja, iż sprzedaż własnych pianin rozpoczęła się dopiero w grudniu 1924. Najstarsze znane pianina Sommerfelda (nr 1350, 1472) pochodzą z roku 1927. W dalszym ciągu nie wiadomo, z którego numeru rozpoczęła się firmowa numeracja. Wymowny fakt, iż żaden numer poniżej 1000 nie jest znany (a już z zakresu 1000-2000 mamy potężną “baterię” znanych numerów), pozwala domniemywać, że pierwsze pianino Sommerfelda miało już numer 1000 lub 1001. A zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa można założyć, że pianina o numerach 1001-1350 powstały w pierwszych latach produkcji, przy czym bardziej prawdopodobny jest okres 1924-27 (116 domniemanych sztuk rocznie) lub 1923-27 (87 szt), niż 1921-27 (zaledwie 58 szt rocznie, czyli 5 sztuk miesięcznie). 350 pianin przez pierwsze 6 lat produkcji – to zbyt mało, zwłaszcza jeżeli wziąć pod uwagę, że co najmniej 350 pianin powstało w samym tylko roku 1927. Podsumowując: można wnioskować, że produkcję własną pianin Sommerfeld rozpoczął w roku 1923 lub 1924 od numeru 1000 lub 1001.
Duża liczba wyprodukowanych instrumentów (w pewnym momencie fabryka Sommerfelda stała się największą fabryką pianin i fortepianów w Polsce!) poniekąd rekompensuje nam krótki okres aktywnej żywotności wytwórni. Przez 20 lat produkcji powstało tyle instrumentów, ile wyszło z innych, znacznie dłużej działających pracowni. Można by powiedzieć, że fabryka Sommerfelda jak żadna inna przed wojną w Polsce zbliżyła się do europejskiego poziomu uprzemysłowienia produkcji pianin i fortepianów.
Fabryka Brunona Sommerfelda miała na tyle pewną pozycję na rynku, że nawet tragiczny w skutkach światowy kryzys ekonomiczny (1929-1936) nie zmusił jej do zaprzestania produkcji lub ogłoszenia upadłości. Dzięki ciągłości produkcji Sommerfelda możemy niemal dokładnie stwierdzić, kiedy uległa likwidacji jedna z najprężniejszych w Europie fabryk mechanizmów pianinowych Adolfa Lexowa w Berlinie. Stało się to w drugiej połowie 1931 roku, po wyprodukowaniu mechanizmu o numerze ok. 705400, kiedy w fabryce Sommerfelda powstawało pianino o numerze seryjnym ok. 5100.
I to jest kolejna unikatowa na skalę światową informacja, jako że dotychczas nikt nie umiał określić, kiedy dokładnie upadła fabryka Lexowa, ani ile dokładnie mechanizmów wyprodukowała. Co więcej, wszystkie dostępne katalogi podają różną numerację końca produkcji Ad. Lexowa, i żaden z nich nie pokrywa się z moimi ustaleniami, które opieram nie tylko na pianinach Sommerfelda, ale i na instrumentach innych producentów, poddając swoje dane wielowektorowej, krzyżowej weryfikacji.
Po upadku fabryki “Ad. Lexow” (i, jak przypuszczam, wyprzedaży po obniżonych kosztach licznych zgromadzonych w fabryce mechanizmów) Sommerfeld podjął współpracę z innym wiodącym producentem mechanizmów w Europie – z Louisem Rennerem ze Stuttgartu. Współpraca ta trwała do końca produkcji Sommerfelda i obejmowała zakup mechanizmów zarówno dla pianin, jak i dla produkowanych od roku 1935 fortepianów.
Sporadycznie Sommerfeld kupował dla swoich instrumentów mechanizmy innych firm. Na początku działalności współpracował on z wiedeńskim “Continentalem”, znane są też pojedyncze pianina z mechanizmami Schwandera i Langera.
Teraz każdy z Was ma możliwość własnoręcznego datowania posiadanego pianina lub fortepianu marki “Sommerfeld”. Ale będzie mi miło, jeżeli ktoś zechce przyczynić się do rozbudowy poniższej listy i nadeśle mi informację, która będzie dla mnie pomocna.
Jaka informacja będzie pomocna?
- Numer seryjny pianina Sommerfelda
- Numer seryjny mechanizmu Lexowa lub Rennera
- Odręczne napisy na pierwszym i ostatnim klawiszu
- Czy na nadruku firmowym za strunami (w fortepianach: pod strunami) widnieje “Bromberg”, czy “Bydgoszcz”?
Na dole wpisu umieszczam samouczek z poglądowymi zdjęciami pianin Sommerfelda, na których zaznaczyłem, gdzie można znaleźć ważne i potrzebne informacje. Zachęcam do zapoznania się!
Za każdą nadesłaną wiadomość serdecznie dziękuję. Dzięki pomocy każdego z Was powstaje jedyna, a przy tym najpełniejsza lista numerów seryjnych Sommerfelda wraz z ich datowaniem, jaka kiedykolwiek istniała.
Mimo całych dołożonych starań, nie ma gwarancji, że lista jest wolna od błędów.
Kolorem czerwonym wpisuję wszystkie późniejsze uzupełnienia do poniższej listy, poczynione już po jej publikacji w postaci pierwotnej.
Kolorem niebieskim oznaczone są linki do nagrań danego pianina na YouTube.
Uwaga: prawdopodobnie, wszystkie nieoznakowane mechanizmy o 4-cyfrowym numerze seryjnym wyprodukowane zostały przez wiedeński Continental. Jednak numeracja własna tej fabryki nie jest dziś znana, zatem to raczej datowane (na klawiszach) pianina Sommerfelda pomagają w ustaleniu przybliżonego datowania mechanizmów tej fabryki – a w ślad za tym, pianin innych firm, w których mechanizmy Continentala o zbliżonych numerach zostały zainstalowane. To dotyczy co najmniej kilku innych, niszowych polskich producentów pianin, datowania instrumentów których były dotychczas niemożliwe!
Nota z dnia 11 VII 2020: pomimo ciągle rozrastającej się listy (również dzięki Wam, Drodzy Czytelnicy), wciąż nie udało się natrafić na żadne pianino Sommerfelda o numerze niższym niż 1350 z roku 1927. Czyżby pianino nr 1350 było PIERWSZYM wyprodukowanym pianinem Sommerfelda? Gdyby tak było, cała produkcja Sommerfelda zostałaby sprowadzona do zaledwie 15 lat i do ok. 6400 instrumentów. Byłoby to jedno z najbardziej istotnych, wręcz rewelacyjnych moich ustaleń.
Nie. W internecie pojawiło się pianino o numerze 1087, które sugeruje, że numeracja rozpoczęła się jednak od numeru 1000 (1001). Więcej szczegółów o tym pianinie nie posiadam.
Jeżeli chcieliby Państwo sprawdzić Wasze pianino Sommerfeld na przedmiot numerów, napisów i dat, nagrałem krótki filmik instruktażowy, jak można to zrobić.
Numer pianina – Rok produkcji – Producent mechanizmu
1087 pierwszy znany numer pianina Sommerfelda
1207 [1926] (Ad. Lexow)
1350 1927 (mechanizm: producent i numer nieustalony)
1464 6.05.1929 [data wyprodukowania klawiatury] (mechanizm Continental nr 2879)
1472 12.05.1927 [data wyprodukowania klawiatury] (mechanizm [Continental] nr 2862)
1495 (mechanizm [Continental] nr 3525. Data nieustalona; datowanie mechanizmów Continental nie jest dziś znane)
1549 10.07.1927 [data wyprodukowania klawiatury] (mechanizm [Continental] nr 3844)
1669 I-II 1928 (mechanizm [Continental] nr 3871)
1678 (mechanizm [Continental] nr 4025)
1704 (mechanizm [Continental] nr 4045)
1901 (mechanizm Continental)
1916 IV 1928 (mechanizm: Schwander)
2023 lato 1928 (mechanizm Schwander)
2070 lato 1928 (mechanizm Continental nr 4337)
2084 (mechanizm Continental)
2426 [1928-29] (mechanizm: Ad. Lexow)
2437 [1928-29] (Ad. Lexow)
2535 początek 1929 (Ad. Lexow)
2712 1929 (mechanizm: producent i numer nieustalony)
3002 02.05.1929 (Ad. Lexow)
3120 20.06.1929 (Ad. Lexow)
3289 1929 (Ad. Lexow)
3344 1929 (Ad. Lexow)
3426 24.08.1929 (Ad. Lexow)
3453 1929 (mechanizm: producent i numer nieustalony)
3556 19.09.1929 (Ad. Lexow)
3561 1929 (Ad. Lexow)
3588 1929 (Ad. Lexow)
3621 09.10.1929 (Ad. Lexow)
3691 26.12.1929 (Ad. Lexow)
3707 26.01.1929 [być może błąd? grudzień 1929 lub styczeń 1930?] (Ad. Lexow)
3712 14.01.1930 (Ad. Lexow)
3817 10.02.1930 (Continental nr 6515 – najwyższy znany dziś numer Sommerfelda, w którym zainstalowano mechanizm tej marki (dotąd najwyższy numer pianina z Continentalem to był 2084))
3857 (Ad. Lexow nr 705265 – jeden z ostatnich mechanizmów Lexowa. Być może, pierwotnie w pianinie znajdował się inny mechanizm, wymieniony potem na nowszy)
3901 09.01.1930 (Ad. Lexow)
3921 23.12.1929 (Ad. Lexow)
3968 25.02.1930 (Ad. Lexow)
4000 01.1930
4012 17.03.1930 (Ad. Lexow)
4057 1930
4149 15.05.1930 (Ad. Lexow)
4221 1930
4294 04.09.1930 (mechanizm nieznanego producenta o numerze 109509)
4502 [koniec 1930] – sprzedane 06.02.1931
4503 25.11.1930 (Ad. Lexow)
4582 16.12.1930 (mechanizm nieznanego producenta o numerze 110887)
4607 07.01.1931 (Ad. Lexow)
4636 [1930] (mechanizm nieznanego producenta o numerze 109870)
4684 13.02.1931 (Ad. Lexow)
4713 12.02.1931 (Ad. Lexow)
4895 kwiecień 1931
4916 1931
4962 1931 (Ad. Lexow)
5064 1931
5086 11.1931 (Ad. Lexow 705105 – jeden z ostatnich mechanizmów Lexowa w najpóźniejszym chronologicznie pianinie Sommerfelda)
5104 [1931] (Ad. Lexow – ostatnie znane na chwilę obecną pianino Sommerfelda z mechanizmem Lexowa. Nr mechanizmu nie jest znany)
5112 21.11.1931 (mechanizm: Langer)
5124 01.12.1931 (Renner, 25.10.1931)
5151 [12.1931] (Renner, [22.12].1931)
5177 11.01.1932 (Renner, 04.12.1931)
5278 1932
5321 1932
5393 11.1932
5523 – w tym pianinie również zainstalowano mechanizm Ad. Lexow (numer nieustalony), lecz mógł to być jeden ze starych mechanizmów.
5619 [1933] (Renner, 1933)
5727 (w tym pianinie również zainstalowano mechanizm Ad. Lexow (numer 705421 – najwyższy znany numer mechanizmu Lexowa), lecz mógł to być jeden ze starych mechanizmów. Jak wynika z listy, od prawie 2 lat Sommerfeld instalował mechanizmy Rennera).
5929 [1935] (fortepian) – najwcześniejszy ustalony numer fortepianu
5973 [1935] (fortepian)
6006 [1935] (fortepian)
6088 (Renner, 19.12.1935)
6168 1936 (Renner, 14.[03].1936), inny numer pianina na częściach drewnianych – 6237
6180 [1936] (fortepian) (Renner)
6210 [1936] (Renner, 01.11.1935)
6218 [1936] (Renner, 02.11.1935)
6280 1936 (Renner, pocz. 1936)
6328 1937 (Renner, 09.07.1936)
6356 (fortepian) (Renner, numer i data nieustalone [1937]).
6382 1937 (Renner, data nieczytelna)
6408 1937 (Renner, data nieczytelna)
6453 [1937] (Renner)
6473 1937 (data sprzedaży: 27.03.1937)
6483 kwiecień-maj 1937 (mechanizm: producent i numer nieustalony)
6489 1937 (Renner)
6645 1937 (Renner, 16.07.1937)
6661 1937 (Renner)
6684 1937 (Renner, 27.10.1937)
6995 [1938] (Renner, 28.06.1938)
7105 [1939] (Renner, 1939)
7290 1939 (Renner)
7331 [1939-40] (fortepian) (Renner, grudzień 1939)
7442 1940 (Renner, 13.12.1939)
7473 [1940] (Renner, 24.06.1940)
7559 [1941] (Renner, data słabo czytelna, prawdopodobnie 31.01.1941)
7577 [1940] (fortepian) (Renner, 09.08.1940)
7614 [1940] (fortepian) (Renner, 21.06.1940). Długość tego fortepianu wynosi 155 cm.
7692 [jesień 1941] (Renner, bez daty)
7712 (fortepian) (Langer, stary mechanizm z roku 1923).
7730 (fortepian)
7739 (Langer)
7748 (fortepian) – ostatni znany numer Sommerfelda.
Jak widzimy, najgorzej rozpracowany jest okres najwcześniejszy (nie mamy pewności ani co do momentu rozpoczęcia produkcji, ani co do pierwszego użytego numeru seryjnego) oraz najpóźniejszy, który trwał już podczas niemieckiej okupacji. A przecież ostatnie znane numery seryjne Sommerfelda oscylują wokół liczby 7700.
Możemy jednak stwierdzić, że “okupacyjne” pianina i fortepiany Sommerfelda – to instrumenty od numeru ok. 7200, a więc podczas okupacji fabryka Sommerfelda wyprodukowała jeszcze ok. 500 pianin i fortepianów. Wydaje się więc, że produkcja trwała przynajmniej do późnej jesieni 1940 roku, albo, jeżeli wziąć pod uwagę domniemaną datę wyprodukowania pianina nr 7559, nawet do I połowy 1941 roku.
Widzimy też, że kryzys, który się rozpoczął późną jesienią 1929 roku, przyczynił się do znacznego obniżenia produkcji Sommerfelda w latach 1932-34. Dopiero rok 1935 przyniósł poprawę. Nie wiadomo, czy to na skutek poprawienia koniunktury rozpoczęto produkcję fortepianów, czy właśnie wprowadzenie na rynek tanich, a bardzo dobrych krótkich fortepianów pozwoliło firmie odbić się od dna.
Powyższa lista zawiera szereg niejasności i niespójności. Piszę o tym w kolejnym tekście, gdzie staram się te problemowe zagadnienia wyjaśnić.
A oto i obiecany samouczek, który przygotowałem. Na przykładzie kilku pianin Sommerfelda pokazuję, gdzie w takim pianinie można natrafić na ważne informacje. Niestety, samo otwarcie góry pianina nic tu nie pomoże – trzeba dostać się do wnętrza pianina. Wszystkie ważne dla nas numery, daty, nazwiska i inne napisy stanowiły informację wewnętrzną, nieprzeznaczoną dla klienta kupującego pianino. Z punktu widzenia specjalisty powiem, że to istny cud, że pianina Sommerfelda zawierają w sobie aż tyle starannie podanej, lecz ukrytej “informacji wewnętrznej”. W pianinach większości innych firm było tego o wiele mniej.
Jak ktoś jest bardzo ambitny, mechanizm można całkowicie wyjąć z wnętrza pianina. Ważne jest, aby zapamiętać, jak i gdzie jest on mocowany, bo oprócz wyjęcia trzeba będzie jeszcze wstawić go z powrotem! Stąd przed wyjęciem mechanizmu (które przecież nie jest obowiązkowe) warto zrobić kilka zdjęć dla siebie, aby wstawienie mechanizmu na miejsce odbyło się bezproblemowo.
Nie chciałbym, aby te zdjęcia kogokolwiek przeraziły. Raczej powinny one zachęcić każdego do ostrożnego spenetrowania własnego pianina, bo dopiero wówczas odkryjemy, jaki kawał historii stoi u nas pod nosem, we własnym domu! Warto poświęcić na to pół godziny wolnego czasu (stroicielowi dotarcie do tych zakamarków zajmie nie więcej, niż 5 minut).
No i czy nie jest czymś wspaniałym umieszczenie swojego pianina na tak znakomitej stronie, jaką jest Ars Polonica? 😉 Te dodane później numery (w kolorze czerwonym) najlepiej świadczą, że nie tylko ja tak myślę 🙂
Zapytania z wyszukiwarki, prowadzące na tę stronę:
- pianino o numerze 20340 (2)
- continental pianina (1)
Pingback: Bruno Sommerfeld | Ars Polonica
Dorzucę swoje
Numer pianina 5177, mechanizm Rennera z datą produkcji 4.12.1931 na klawiszu data 11.1.32
Następne pianino z numerem 2023, mechanizm Schwander 902031, klawiatura 268.
Kolejne ma numer 5112, z mechanizmem Langer Werk, na klawiszu podpis Szymański i data 18 XI 31 r.
Gratulacje za mrówczą i dociekliwą pracę!!
Bardzo dziękuję!
Pianino Sommerfeld nr 2023 już było na liście – zdaje się, że to Pan kiedyś mi je przesłał.
Chciałem dodać, że wszystkie spotkane instrumenty Sommerfelda są to bardzo dobre instrumenty. Oczywiście lata zrobiły swoje, ale jakość widać, słychać i czuć.
Tak. Polska może i powinna być z tych instrumentów dumna – to niezaprzeczalny powód do chwały.
Pingback: Mechanizmy pianinowe Ad. Lexow: problemy datowania | Ars Polonica
Pingback: Cena popularności | Ars Polonica
To chyba najmłodszy dotąd egzemplarz. hammerfluegel. info/coppermine15/thumbnails.php?album=516
Moja córka ma pianino Sommerfeld z mechanizmem Continental X III/4 Prosze o kometarz co do daty powstania
Proszę przytoczyć wszystkie dane (numer pianina, numer mechanizmu – nie symbol modelu), wysłać mi na maila – wtedy umiejscowimy, datujemy i skomentujemy.
I have a sommerfeld piano
Serial number is
6128
That’s fine. I need also to have the serial number and stamp from the back side of the mechanic, as well as hand-writed names and dates from the internal side of the 1st key (from left). If you would like to supplement my list of Sommerfelds, I kindly ask you to send me the pics of these things on my email address (you can find it in the subpage “Kontakt”). Thank you.
S. Sommerfeld 2551
Lexow
GRAND PRIX JNTERN,MUSIK-AUSSTELLUNG GENF 1927
Спасибо. Если не трудно, сообщите, пожалуйста, серийный номер механизма Лексова. Для этого необходимо снять крышку клавиатуры, открутить две металлические насадки, блокирующие механизм, и наклонить его на себя. Номер будет по правой внутренней стороне – там, где кончаются демпфера.
А если уж совсем не трудно, то на первой, самой нижней клавише, будут карандашные надписи – фамилии и даты. Клавишу можно осторожно вынуть, пока снята крышка клавиатуры (надо ещё вынуть опорную балку, которая сидит на штифтах, но ничем не закреплена). Для этого даже не надо вынимать механизм.
Если надписи будут неразборчивы, убедительная просьба их сфотографировать и прислать мне по электронной почте (адрес в закладке “Kontakt”).
Спасибо!
Надеюсь, прекрасное польское пианино “Sommerfeld” радует Вас своим звуком, видом и, помимо своего возраста, безупречной работой 🙂
Przelotnie spotkałem fortepian Sommerfelda ok.140 cm numer 6056, mechanika Rennera, ale nie mogłem dokładnie zobaczyć.
Witam, mam pianino Sommerfeld nr. 3376, mechanizm Lexow 1927. Proszę o komentarz i ewentualny kontakt.
Witam. A numer mechanizmu? A napisy na klawiszu? Bez tego sam w sobie numer pianina do niczego potrzebny nie jest.
Znalazłem tylko numer i tabliczkę Lexow.
numer pianina Sommerfeld 7739 1 (numer na ramie składający się z dwóch wierszy 7739, a pod spodem 1) z mechanizmem Langer.
Dziękuję. A jaki jest numer mechanizmu? To w przypadku Sommerfelda jest bardzo ważne. Bez niego nie możemy niczego datować dokładnie.
Posiadam pianino SOMMMERFELD z nr 1477
Dziękuję. Ale bez informacji dodatkowych (numer i producent mechanizmu; daty na klawiszach) ta informacja jest nieprzydatna.
Dzień Dobry
jestem w posiadaniu pianina Sommerfeld 6044
MOD.CONCERT
mechanizm Luiz Renner Stuttgard 469D
Dzień dobry,
dziękuję za informację. Niestety, nie jest ona pomocna: mechanizm Rennera ma swój własny numer seryjny, a nawet datę wpisaną na mechanizm. Bez tych danych informacja o pianinie jest dla mnie nieprzydatna, bo nie da się go w ten sposób datować.
Dzień dobry,
U mojego Taty w domu stoi pianino o numerze 7667, niestety, innych numerów nie odczytałam,
pozdrawiam
Agnieszka Makowska
Jeżeli będą chcieli Państwo nastroić pianino – serdecznie się polecam, a przy okazji będę mógł sprawdzić wszystkie inne napisy, numery mechanizmu itp. – i uzupełnić naszą listę!
Witam! posiadam pianino sommerfeld o numerze 5223,a na ostatnim klawiszu jest numer1573. na płycie nie ma żadnego numeru. chciałbym się dowiedzieć z którego roku jest pianino.pozdrawiam
Witam. No przecież ta lista tworzona jest właśnie po to, aby każdy mógł sprawdzić swoje pianino. Nie umie Pan tego zrobić?
Natomiast Pańskiego pianina na listę nie wprowadzę, bo nie podał Pan żadnych istotnych informacji (napisy na 1 i ostatnim klawiszu, numer i producent mechanizmu itp.)
Pianino 5692, znaleźliśmy w Londynie
Posiadam fortepian Sommerfeld słuzył Polskiemu kompozytorowi przez 50 lat – niestety po wielu zmianach lokalizacji i intensywnym uzytkowaniu wymaga generalnego remontu szukam chętnego do jego wykonania nie wiem gdzie szukać niumeru ale jest to autentyk z pieknym dzwiękiem .
Numer 1298.
Na razie tylko tyle, ale postaram się spisać wg wskazówek.
Dziękuję. Zachęcam do obejrzenia filmiku, gdzie można zobaczyć, jak się dostać do innych numerów i napisów w pianinach Sommerfeld.
W 2008 roku odkupiliśmy i podarowaliśmy naszej córce na 18-te urodziny czarne pianino Sommerfeld. Udało nam się tylko ustalić, że ma nr seryjny 1482. Nic więcej nie udało się nam określić. Pianino do dzisiaj stoi w domu córki, co jakiś czas jest strojone i służy do “domowego użytku”. Teraz próbują na nim grać wnuczki. Chociaż wymaga kapitalnego remontu, sprawuje się całkiem nieźle.